Viêm tụy cấp tính (Acute pancreatitis) là tình trạng viêm và xuất huyết tụy đột ngột gây ra bởi các men tiêu hóa của chính nó, một quá trình được gọi là “tự tiêu hủy” hay “tự tiêu hóa” (Autodigestion ).
Phần lớn trường hợp bệnh viêm tụy thì tương đối nhẹ, nhưng nó có thể dễ dàng trở nặng.
vì vậy việc chẩn đoán và điều trị sớm là vô cùng quan trọng.
Tụy là một cơ quan tuyến, mỏng, và dài khoảng một tờ tiền giấy và nằm ở vùng bụng trên hay vùng thượng vị (epigastric region), ở phía sau dạ dày.
Tụy có hai vai trò: vai trò nội-tiết (endocrine).
Ví dụ, tế bào tiểu đảo alpha sản xuất hormone glucagon và tế bào tiểu đảo beta sản xuất và tiết vào máu hormone insulin.
Nhưng đồng thời, tuỵ cũng đóng vai trò ngoại tiết (exocrine).
Ví dụ, tế bào nang tuyến tuỵ (acinar cells) tạo ra các men tiêu hóa và tiết chúng vào tá tràng để giúp tiêu hóa thức ăn.
Những men tiêu hóa này phân giải các đại phân tử như carbohydrate, lipid và protein có trong thực phẩm, nhưng những đại phân tử này đồng thời cũng có mặt trong các tế bào của tụy.
Do đó để bảo vệ tụy không bị tiêu hóa bởi chính men của nó các tế bào nang tuyến sản xuất các men ở dưới dạng bất-hoạt tức là chưa hoạt động gọi là tiền-men (proenzymes hay zymogens).
Những tiền-men bình thường chỉ được hoạt hóa khi chúng được các men phân giải protein (protease) cắt đi một chuỗi polypeptide, có vẻ giống như việc kéo chốt ra khỏi lựu đạn vậy.
Để tăng thêm sự bảo vệ, các tiền-men được giữ không làm tổn hại các mô nhạy cảm, chúng được lưu trữ trong các hạt chế-tiết tiền-men (zymogen granules) cùng với chất ức chế men protease nhằm ngăn chặn không cho men tiêu hóa gây ra bất kì tổn hại nào nếu chúng được hoạt hóa sớm.
Để tiêu hóa một bữa ăn những tiền men này sẽ được tiết vào ống tụy, và dẫn tới ruột non nơi đó, chúng được kích hoạt bởi các men trypsin.
Trypsin là một men tiêu hóa của tụy được sản xuất dưới dạng tiền men là trypsinogen.
Thông thường, trypsinogen sẽ không được hoạt hóa cho đến khi nó bị phân cắt bởi protease enteropeptidase hiện diện trong tá tràng.
Nhưng nếu trypsinogen và những tiền-men khác được hoạt hóa quá sớm, thì chúng có thể gây ra viêm-tụy cấp-tính, và điều này có thể xảy ra như là hậu quả khi tế bào nang-tuyến bị chấn thương hoặc bất cứ điều gì ngăn chặn đường tiền-men tiết vào tá tràng.
Hai nguyên nhân hàng đầu của viêm tụy cấp-tính là lạm dụng rượu bia và bị sỏi mật (gallstones).
Khi uống rượu bia quá độ, Rượu sẽ làm tăng sự bài tiết các tiền-men từ các tế bào nang-tuyến cùng lúc đó lại giảm bài tiết dịch và chất đệm acid-base bicarbonate từ các tế bào biểu-mô thuộc ống tụy (epithelial cells).
Kết quả là, dịch tụy ngày càng trở nên sệt lại và cô đặc, khiến nó dễ dàng hình thành nút tắt nghẽn chặn các ống dẫn.
Một khi các ống tắc nghẽn, đó là tin xấu vì dịch tụy sẽ bắt đầu tích tụ, áp lực trong lòng ống sẽ tăng cao.
dẫn tới ống tụy trương to (distension).
Ở cấp độ tế bào, một hậu quả của tình trạng này là việc vận chuyển các chất qua màng tế bào sẽ trở nên hỗn loạn.
Các hạt chế-tiết tiền-men có thể hòa màng với các tiêu-bào (lysosome) khiến cho tiền-men trypsinogen và các men tiêu hóa của tiêu bào tiếp xúc với nhau.
Trypsinogen sau đó được hoạt hóa thành tripsin và bản thân trypsin sẽ bắt đầu chuỗi hoạt hóa các men tiêu hóa và khởi động quá trình tự tiêu hủy của tụy.
Quá trình này chính là viêm tụy cấp-tính.
Rượu cũng góp phần gây ra viêm tụy theo những cách khác, đó là kích thích các tế bào nang tuyến phóng thích các chất kích hoạt tế bào cytokine gây viêm và thu hút các tế bào miễn dịch.
Bạch cầu trung tính nhanh chóng có mặt, tiết ra superoxide và men protease, làm tình trạng càng thêm trầm trọng.
Cuối cùng, có ý kiến cho rằng tiêu thụ lượng lớn rượu bia và chuyển hóa oxy-hóa rượu có thể sản sinh ra đủ loại chất có gốc oxy hóa tự do áp đảo sự bảo vệ của tế bào và gây tổn hại cho đến các tế bào.
Còn nguyên nhân do sỏi-mật thì nó diễn ra thế này, đôi khi sỏi sẽ bị kẹt tại cơ vòng Oddi (sphincter of Oddi) làm chặn đứng đường ra của dịch tụy nguyên nhân này cũng tương tự như khối protein tắc nghẽn gây ra bởi rượu bia.
Tuy vậy, nguyên nhân của viêm tụy cấp tính rất đa dạng và hầu hết những nguyên nhân quan trọng nhất có thể được ghi nhớ với cụm từ “I GET SMASHED” trong đó 'I' đại diện cho Idiopathic, có nghĩa là chưa rõ nguyên nhân.
'G' là Gallstone, có nghĩa là sỏi mật.
'E' là Ethanol, gây ra do lạm dụng đồ uống có cồn (alcohol); 'T' là Trauma, có nghĩa là chấn thương tụy thường gây ra bởi vết thương thấu qua bụng như vết thương do dao đâm chứ không phải do đấm; 'S' là việc sử dụng Steroids làm ức chế hệ miễn dịch; 'M' là nhiễm virus quai bị (Mumps virus ), Và 'A' là kết quả của các bệnh lý tự miễn (Autoimmune diseases ); chữ 'S' thứ hai đại diện cho vết chích của bò cạp (Scorpion) một nguyên nhân có lẽ là thú vị nhất và hiếm nhất trong danh sách này; chữ 'H' hơi lỏng lẻo một chút vì nó đại diện cho cả Hypertriglyceridemia Có nghĩa là tăng lượng mỡ trung tính triglyceride trong máu và cho cả Hypercalcemia tức là tăng calcium trong máu; 'E' là chấn thương gây ra bởi Endoscopic retrograde cholangiopancreatography tức là phương pháp chụp nội-soi túi Mật-Tụy nghịch-hành gọi tắt là ERCP.
đây là một thủ thuật được sử dụng để chẩn đoán và điều trị hàng loạt các bệnh của đường tụy và mật; và cuối cùng là 'D' viết tắt cho Drug tức là Thuốc, như thuốc sulfanamide, thuốc ức chế men phiên mã ngược (reverse-transcriptase inhibitors) và thuốc ức chế men phân giải protein (protease).
Vậy trong viêm tụy cấp-tính, tình trạng phá hủy mô tụy do men proteases và phản ứng viêm của cơ thể sẽ khiến cho các mạch máu nhỏ trở nên rò rỉ và dễ vỡ.
Cuối cùng, tất cả các lượng dịch thừa này sẽ làm cho vỏ bao tụy của sưng phù, và thật không may, trong quá trình này có thể có sự hoạt hóa men lipase phân giải mỡ xung quanh và bên trong tụy.
Toàn bộ sự tiêu hóa và chảy máu này có thể khiến cho tụy bị hóa lỏng, một quá trình được gọi là tụy hoại tử-hóa lỏng thể dịch-huyết (liquefactive hemorrhagic necrosis).
Bên cạnh sự phá hủy mô tụy, viêm tụy cấp tính còn có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng khác, như hình thành một nang giả tụy (pseudocyst).
Một nang giả tụy được hình thành khi mô sợi bao quanh mô tụy đã bị hoại-tử hóa-lỏng và mô xơ này sẽ phát triển thành một cái nang được lấp đầy bởi dịch tụy (pancreatic juice) Đau bụng (abdominal pain) chán ăn (loss of appetite) và một khối ấn đau, có nghĩa là sờ lên thì thấy đau (palpable tender mass) theo sau một đợt viêm tụy cấp-tính thường kèm theo một nang giả tụy.
Ngoài amylase huyết thanh, lipase và bilirubin đôi khi sẽ tăng trong máu Chụp vi tính cắt lớp vi tính (CT scan) vùng bụng là cách tốt nhất để xét xem có nang giả tụy hay không? Vì nang thường phình to ra nên chúng có khả năng dễ vỡ và gây xuất huyết và tuôn ra một lượng lớn men tụy vào khoang bụng gây viêm nặng.
Nang giả tụy cũng có thể bị nhiễm trùng, thường là bởi vi khuẩn E.
coli và biến thành một ung-nhọt (abscess) hay áp-xe tụy cực kì nguy hiểm.
Tình trạng này cũng tương tư như có nang giả tụy, nhưng có thêm đặc điểm nhiễm trùng kèm theo sốt cao (high fever) và bạch cầu máu tăng cao.
Các biến chứng khác của viêm tụy cấp-tính bao gồm xuất huyết nội ở bên trong, do chảy máu từ mạch máu bị tổn thương mà có thể nhanh chóng dẫn đến bị shock do giảm thể tích (hypovolemic shock).
Một biến chứng khác rất phiền phức là sự hoạt hóa hệ thống của các yếu tố đông máu hay còn gọi là đông máu nội mạch lan tỏa (Disseminated Intravascular Coagulation, hay DIC) gây ra bởi những cục huyết khối li ti hình thành khắp cơ thể và quá trình này sẽ tiêu thụ hết các yếu tố đông máu thật là nghịch lí, lại khiến xuất huyết xảy ra dễ dàng hơn do trạng thái cân bằng nội môi của quá trình đông máu đã bị phá hỏng và sẽ dễ dàng gây tổn thương cho các cơ quan nội tạng quan trọng.
Cuối cùng, viêm tụy cấp-tính có thể dẫn đến hội chứng suy hô hấp cấp tính(acute respiratory distress syndrome, hay ARDS) nguyên nhân là do phản ứng viêm dữ dội của tụy sẽ khiến mạch máu khắp cơ thể rò rỉ dịch ra ngoài khiến cho việc hít thở trở nên khó khăn hơn.
Hội chứng suy hô-hấp cấp-tính (ARDS) là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu cho các biến chứng của viêm tụy cấp tính.
Ngoài các triệu chứng thường thấy như buồn nôn, ói mửa một dấu hiệu đặc trưng của viêm tụy cấp tính là giảm calci máu (hypocalcemia) do có rất nhiều calcium đã được sử dụng trong quá trình hoại tử mô mỡ của viêm tụy cấp-tính.
Một dấu hiệu khác có thể là có vết bầm vùng quanh rốn (periumbilical region) còn gọi là chỉ dấu Cullen hay vết bầm dọc theo sườn của cơ thể, giữa xương chậu và xương sườn, gọi là chỉ dấu Grey Turner.
Các dấu hiệu này xuất hiện do sự hoại tử gây ra xuất huyết lan rộng trong các mô-mềm (soft tissues) tại các vùng đó.
Chẩn đoán viêm tụy cấp tính có thể được thực hiện dựa trên những phát hiện lâm sàng, xét nghiệm máu, và hình ảnh.
Các manh mối lâm sàng đầu tiên là đau dữ dội ở vùng thượng vị, có thể lan ra sau lưng.
Kết quả xét nghiệm sẽ thấy sự gia tăng trong các men tiêu hóa trong huyết thanh bao gồm amylase và lipase trong đó lipase đặc hiệu hơn trong lúc bị viêm tụy cấp tính.
Cuối cùng, CT scan có thể cho ta thấy các hình ảnh của tụy bị viêm, bao gồm cả hình ảnh của hoại tử và sự hình thành nang giả tụy (pseudocyst).
Và mặc dù không trực tiếp dùng để chẩn đoán viêm tụy cấp-tính nhưng siêu âm vẫn có thể được sử dụng nếu nghi ngờ là có sỏi mật.
Việc điều trị viêm tụy cấp-tính tập trung vào kiểm soát cơn đau và đảm bảo bệnh nhân được bù dịch đủ và có các chất điện giải phù hợp.
Nói chung, một trong các mục tiêu điều trị là tránh gây nhu động ruột, vậy nên bệnh nhân thường thì được khuyên là không nên ăn uống và thay vào đó là truyền chất dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch.
Cuối cùng, một điều hết sức quan trọng là điều trị biến chứng bằng liệu pháp thở khí oxy hay sử dụng kháng sinh khi cần.
Được rồi, bây giờ chúng ta sẽ tóm tắt ngắn gọn Tụy của bạn có chức năng nội tiết là sản xuất các hormone và chức năng ngoại tiết là sản xuất các men tiêu hóa Khi các tế bào nang tuyến tụy bị tổn thương hoặc các ống tụy bị tắc nghẽn, thường là do lạm dụng rượu bia hay bị sỏi-mật, những tiền-men đang bất hoạt mà tụy sản xuất có thể chuyển dạng hoạt hóa sớm hơn bình thường.
Và kết quả là gây viêm tụy cấp tính khi những men này bắt đầu tiêu hủy chính tụy.
[âm nhạc].
